Antoon De Baets

Dit is uiteraard een verouderd werk. Het onderzocht wat de beeldvorming in Vlaanderen was van andere, niet-Westerse culturen, in de periode 1945-1993. Het deed dat aan de hand van de inhoud van leerboeken geschiedenis in het onderwijs en opiniepeilingen. In beide gevallen was de vaststelling dat het etnocentrisme (de gerichtheid op de eigen cultuur, met zelfs een op zijn minst impliciet superioriteitsgevoel) overheerste, maar dat in de loop van de jaren 1970 er een duidelijke kentering waar te nemen was naar meer openheid en waardering voor andere culturen. Als verklaring wordt de dekolonisatie opgegeven, en specifiek het debat rond de Vietnam-oorlog. Opvallend is dat de auteur geen echt oorzakelijk verband vindt tussen de andere benadering in leerboeken en de publieke opinie; beide weerspiegelen elkaar, “de leerboekauteurs veranderen de maatschappij niet, ze veranderen met de maatschappij mee” (204). Ik vraag me af of dat nu nog altijd opgaat. Leerboeken geschiedenis hebben nu zeker een veel opener benadering, terwijl onze maatschappij helaas weer veel gepolariseerder en geslotener is geworden. Het zou de moeite zijn zo’n onderzoek opnieuw te doen. In elk geval, na een kwarteeuw doet zowel de toon en de benadering van dit boek erg verouderd aan. Tijden veranderen snel.… (more)

De titel van dit boek is een beetje misleidend: ik had een beschrijvend werk verwacht van de manieren waarop geschiedenis en geschiedschrijving bewust of onbewust verkeerd worden gebruikt. Dat zit er wel in, in beperkte mate, maar De Baets kijkt eigenlijk verder: wat kan en moet je er aan doen? En dan zitten we meteen in een juridische context. De auteur haalt voortdurend wetteksten en juridische gebruiken aan, en verwijst constant naar vooral de grote verklaringen die door en rond de Verenigde Naties de laatste 50 jaar op de wereld zijn afgevuurd. Voor een leek is dat best zware lectuur, al staan er af en toe ook pareltjes in zoals een uitgebreide, deels ook filosofische analyse in van de vraag of ook doden rechten hebben.
De Baets kijkt niet alleen naar het verkeerd gebruik van geschiedenis en geschiedschrijving, hij zoomt ook in op de positieve kant: wat zijn de voorwaarden om tot verantwoorde en verantwoordelijke geschiedschrijving te komen. Best interessant, maar ook hier weer erg juridisch. Dat alles mondt uit in een eigen voorstel tot ethische code voor historici.
Geen gemakkelijk boek dus, maar wel ééntje over pertinente materies. Twee bedenkingen toch: in de journalistieke wereld bestaat al veel langer debat en zelfs normatieve teksten over de eigen beroepsethiek; De Baets verwijst daar af en toe naar, maar veel minder dan ik verwacht had, want zeker voor de eigentijdse periode is de scheidslijn tussen journalistiek en professionele geschiedvorsing toch niet zo groot. Twee: De Baets beroept zich duidelijk op de universalistische pretenties van de Verenigde Naties om allerlei normen rond rechten en plichten te verdedigen; dat is logisch, maar van de andere kant ook geriskeerd, gezien de almaar groeiende kritiek op de westerse invulling van die universele rechten (met nadruk op individualisme); een bijkomend risico is de link die De Baets tenslotte maakt tussen de historische professie en democratie, als elkaar bevorderende elementen. Ook dat is principieel verdedigbaar, maar het toont aan dat een universalistische ethische code voor historici niet zo voor de hand ligt als we zouden denken.… (more)